Μαρία Ορφανού
Ψυχολόγος
Ορφέως 71
Παλαιό Φάληρο
Αθήνα
ΜΑΡΙΑ ΟΡΦΑΝΟΥ - ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ B.Sc., M.A.
Ψέματα. Μπορούμε να τα αναγνωρίσουμε;
Όταν έκανα το μεταπτυχιακό μου, ένας καθηγητής ο οποίος ήταν και ψυχαναλυτής, μου είπε πάνω σε μία συζήτηση/ διαφωνία που είχαμε: "Όλοι λέμε ψέματα Μαρία. Και τα πιο πολλά ψέματα τα λέμε στον εαυτό μας". Εγώ πιο νέα τότε (και προφανώς πιο αφελής) δεν συμφωνούσα αλλά μου έμεινε αυτή η φράση. Καθώς μεγάλωνα κατάλαβα πως είχε δίκιο. Οι άνθρωποι λένε καθημερινώς ψέματα ("αθώα" ή μη). Και το να λες ψέματα στον εαυτό σου μπορείς να το χειριστείς κάπως καλύτερα από το να σου λέει ο άλλος. Σε υποτιμάει, χάνεις την εμπιστοσύνη που είχες προς τον συνομιλητή σου και σε θυμώνει. Μπορούμε λοιπόν να αναγνωρίσουμε πότε κάποιος μας λέει ψέματα;
Ο Φρόυντ είχε πει: "κανένας θνητός δεν μπορεί να κρατήσει μυστικό. Αν τα χείλη του είναι σιωπηλά, φλυαρεί με τα δάχτυλά του, η προδοσία
στάζει από τον κάθε του πόρο" (Φρόυντ, 1905). Παρ' όλα αυτά, ακόμα και ειδικευμένα άτομα που είναι η δουλειά τους να αναγνωρίζουν την απάτη δεν είναι ιδιαίτερα καλοί στο να καταλαβαίνουν το ψέμα. Σύμφωνα με τις περισσότερες έρευνες ένας μέσος άνθρωπος έχει γύρω στο 50 με 53% πιθανότητες να διακρίνει πως κάποιος δεν λέει αλήθεια (δηλαδή είναι ζήτημα τύχης). Παρόμοια είναι τα αποτελέσματα και για ανθρώπους που έχουν εκπαιδευτεί στο θέμα, περίπου στο 55 με 58% για αστυνομικούς, πράκτορες των μυστικών υπηρεσιών, δικαστές και ψυχιάτρους. Έχουν γίνει όμως πολλά πειράματα για την συμπεριφορά ενός "ψεύτη". Εδώ θα σας παρουσιάσω τι μπορεί να δείτε να κάνει κάποιος που λέει ψέματα. Θα ήθελα όμως να υπογραμμίσω πως μερικές φορές αυτές οι αλλαγές στην συμπεριφορά μπορεί να μην συμβούν, μπορεί να συμβούν αλλά να σημαίνουν κάτι άλλο (π.χ. νευρικότητα) και συμπεριφορές που σύμφωνα με κάποιες έρευνες είναι σημάδια εξαπάτησης μπορεί να μην επαληθεύονται από άλλες. Οπότε δείτε τι υποστηρίζουν ορισμένοι ερευνητές και κρίνετε από τις δικές σας εμπειρίες αν ισχύουν.
Αλλαγές στην ομιλία
Κάποιος που ψεύδεται μπορεί να μιλήσει με αμυντικό τρόπο όταν τον κατηγορήσεις αντί να προσβληθεί. Μπορεί όμως και να φωνάξει, να αποφεύγει να απαντήσει (αλλάζει θέμα, αστιεύεται, σου κάνει κοπλιμέντο) ή να απαντήσει με υπερβολικές και άχρηστες λεπτομέρειες. Για να βρει χρόνο να σκεφτεί μερικές φορές απαντάει την ερώτησή σου με ερώτηση (ίσως να επαναλάβει και τη δική σου), αργεί να απαντήσει (ή μετά μιλάει γρήγορα για να ξεμπερδεύει), λέει το ίδιο πράγμα ξανά και ξανά ή σταματάει χωρίς να τελειώνει τις προτάσεις του/της. Προτάσεις όπως "Οχι δεν πήρα εγώ τα λεφτά της εταιρίας" αντί για "όχι δεν τα πήρα" ή "Προσπαθώ να είμαι ειλικρινής μαζί σου" ίσως να μην είναι και τόσο
ειλικρινείς. Ανησυχητικές μπορεί να είναι και λέξεις όπως "ποτέ","στην πραγματικότητα", "αλήθεια" ή λέξεις που φανερώνουν αρνητικά συναισθήματα όπως "λυπημένος", "ανάξιος", "μισώ". Οι λέξεις γενικά έχουν σημασία, αν για παράδειγμα αντί ο σύντροφός σας να σας πει "η συνάδελφός μου" σας πει "η κοπέλα μου" πιθανόν κάτι να σημαίνει. Μία ιστορία μπορεί επίσης να μην είναι αληθινή όταν κάποιος την αφηγείται σε παροντικό και όχι σε παρελθοντικό χρόνο, δε χρησιμοποιεί λέξεις όπως "αλλά", "όμως" ή δείχνει αποστασιοποιημένος συναισθηματικά (είτε με τις λέξεις του, είτε με τις εκφράσεις του) από την όλη κατάσταση. Πειράματα τέλος δείχνουν οτι συνήθως αλλάζει και ο τόνος της φωνής κάποιου όταν λέει ψέματα, η φωνή γίνεται ή πολύ ψηλή και δυνατή ή πολύ χαμηλή και περιέχει μικρής διάρκειας τρεμουλιάσματα.
Αλλαγές στο πρόσωπο
Κυρίως προσπαθούμε να δούμε από τα μάτια του άλλου αν μας λέει ψέματα ή όχι αν και πολλοί επιστήμονες διστάζουν να τα θεωρήσουν αξιόπιστη πηγή ανίχνευσης του ψεύδους. Σύμφωνα με μία θεωρία όταν κάποιος είναι δεξιόχειρας και όπως τον κοιτάς, κοιτάει προς την αριστερή κατεύθυνση όταν σου απαντάει (ακόμα κι αν είναι πάνω αριστερά ή κάτω αριστερά) λέει ψέματα.
Ενώ όπως τον βλέπεις εσύ όταν κοιτάει προς τα δεξιά, λέει την αλήθεια.
Το αντίθετο συμβαίνει με τους αριστερόχειρες σύμφωνα με αυτή την υπόθεση αν και διάβασα πολλές μελέτες που δεν την υποστηρίζουν. Επίσης πιστεύουμε πως κάποιος θα αποφύγει να μας κοιτάξει στα μάτια ή θα κοιτάει κάτω όταν μας λέει ψέματα. Συμβαίνει όμως και να μας κοιτάει έντονα στα μάτια και πάλι να ψεύδεται. Τα μάτια κάποιου που θέλει να μας εξαπατήσει μπορεί να μείνουν ακίνητα, στραμένα προς εμάς ή κάποιο άλλο σημείο, να ανοιγοκλείνουν πιο γρήγορα ή να μένουν κλειστά για λίγο περισσότερο και οι κόρες διαστέλλονται.
Όσο για το υπόλοιπο πρόσωπο, συχνά οι εκφράσεις του περιορίζονται αποκλειστικά στην περιοχή του στόματος και όχι σε όλο το πρόσωπο. Επίσης, μπορεί να τον δούμε να κοκκινίζει, να δείχνει πλήξη π.χ. να αρχίσει να χασμουριέται, να πιέζει τα χείλη του μεταξύ τους καθώς μιλάει. Μερικές φορές θα γυρίσει το κεφάλι ή και όλο το σώμα προς την αντίθετη πλευρά από αυτή που βρίσκεται ο συνομιλητής του ή το σαγόνι του θα είναι ανασηκωμένο. Αν προσέξουμε, ίσως να δούμε πως οι εκφράσεις του/της είναι αντίθετες από αυτό που λέει π.χ. λέεi ένα παιδί "διάβασα τα μαθήματά μου" ενώ κουνάει αρνητικά τα φρύδια του προς τα πάνω. Οι ψυχολόγοι έχουν επανειλημμένα βρει πως καθώς κάποιος λέει ψέματα, στο πρόσωπο του σχηματίζονται ακούσιες εκφράσεις που δείχνουν την πραγματική του συναισθηματική κατάσταση. Το μόνο πρόβλημα είναι οτι αυτές συνήθως διαρκούν 1/5 με 1/20 του δευτερολέπτου, γι' αυτό λέγονται μικρο-εκφράσεις, και λόγω της μικρής τους διάρκειας δεν μπορούν εύκολα να γίνουν αντιληπτές.
Αλλαγές στο υπόλοιπο σώμα
Όταν κάποιος δεν λέει την αλήθεια πρέπει να προσέξει όχι μόνο τις λέξεις του και τις εκφράσεις του προσώπου του αλλά και τις κινήσεις που κάνει σε όλο του το σώμα για να μην αποκαλυφθεί. Έτσι μπορεί να τον δούμε να μην κουνιέται καθόλου, να κάθεται μαζεμένος, με τα πόδια σταυρωμένα και τα χέρια κρυμμένα (όταν είναι όρθιος πιθανώς να τα βάλει στις τσέπες, στην πλάτη) ή αντίθετα να μην μπορεί να κάτσει σ' ένα σημείο. Ίσως να παίζει με αντικείμενα μπροστά του, την καρέκλα του και να βάζει αντικείμενα ανάμεσα σ' αυτόν και τον συνομιλητή του. Μερικές φορές επίσης θα δούμε κάποιον να παίζει με τα μαλλιά του, να αγγίζει το πρόσωπό του, το στόμα του, να τρίβει τα μάτια του, το κεφάλι του, να ξύνει τα αυτιά του ή την μύτη του, να πιάνει τον λαιμό του. Μπορεί να κάνει πως καθαρίζει τον λαιμό του, να καταπίνει πιο δύσκολα και πιο συχνά, να αναπνέει πιο γρήγορα ή να τρέμουν τα χέρια του. Αν καταφέρει να ελέγξει και τα χέρια του ίσως να
τον δούμε να πιέζει τις μύτες των ποδιών προς τα κάτω ενώ τα πέλματά του σηκώνονται ή να κουνάει τα δάχτυλα των ποδιών του. Έντονη εφίδρωση είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό που παρατηρείται συχνά αλλά όπως και τα προηγούμενα μπορεί να υποδηλώνει άγχος για κάποιο άλλο λόγο και όχι επειδή κάποιος λέει ψέματα.
Αν διαβάσατε τα παραπάνω και νομίζετε πως ίσως τώρα να γίνετε καλοί "ανιχνευτές ψέματος" να σας προσγειώσω. Κάποιες μελέτες λένε "εμπιστεύσου το ένστικτό σου" γιατί άνθρωποι που τους ζητήθηκε να παρατηρήσουν το πρόσωπο και το σώμα του άλλου για στοιχεία έγιναν χειρότεροι στο να ανακαλύπτουν ποιος λέει ψέματα απ' οτι ήταν πριν. Αυτές οι έρευνες υποστηρίζουν πως ασυνείδητα μπορούμε να εντοπίσουμε πότε κάποιος μας λέει αλήθεια ή όχι και δε βοηθάει όταν διοχετεύουμε όλη την προσοχή μας στο συνειδητό και στο να παρατηρούμε τις κινήσεις του.
Δεν είμαι ειδικός στο θέμα, επιτρέψτε μου όμως να σας πω τη γνώμη μου. Πιστεύω πως αν κάποιος λέει ψέματα με τον χρόνο κάτι θα κάνει ή κάτι θα πει ασυνείδητα. Παρ' όλα αυτά πιστεύω πως είναι πολύ δύσκολο να τον καταλάβεις. Αυτό γιατί σε συνθήκες ανάκρισης δεν υπάρχει αρκετός χρόνος ούτε αρκετή εμπειρία στην κανονική συμπεριφορά του ατόμου για να δεις τις αλλαγές, τα σημάδια που βλέπεις μπορεί να είναι εξαιτίας του άγχους που προκαλεί μία τέτοια κατάσταση και μερικές φορές αντιμετωπίζεις ανθρώπους που ή έχουν εκπαιδευτεί να λένε ψέματα ή είναι καλοί σ' αυτό εξαιτίας διαταραχών της προσωπικότητας που έχουν.
Σε προσωπικό επίπεδο τώρα νομίζω οτι η συναισθηματική εμπλοκή που έχεις σε μία οποιαδήποτε σχέση, ιδίως όμως όταν αυτή είναι φιλική ή ερωτική, σε εμποδίζει από το να πιστέψεις πως κάποιος σου λέει ψέματα ακόμα κι αν δεις σημάδια ψεύδους. Θεωρώ πως ο άλλος ασυνείδητα θέλει να σου πει την αλήθεια είτε με μία λέξη είτε με μία πράξη αλλά εσύ δε θέλεις να την ακούσεις εξαιτίας της δικής σου έντονης ασυνείδητης ανάγκης να δημιουργείς σχέσεις εμπιστοσύνης. Σχέσεις εμπιστοσύνης σαν κι αυτές που είχες ή θα ήθελες να είχες (και γι'αυτό ψάχνεις να βρεις σαν ενήλικας) με τους γονείς σου. Πιστεύω λοιπόν πως συνήθως, ακόμα κι αν δεν παρατηρήσεις τον άλλον, το ασυνείδητό σου βλέπει το ψέμα αλλά σου είναι συναισθηματικά πιο εύκολο να παριστάνεις τον τυφλό.