Μαρία Ορφανού
Ψυχολόγος
Ορφέως 71
Παλαιό Φάληρο
Αθήνα
ΜΑΡΙΑ ΟΡΦΑΝΟΥ - ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ B.Sc., M.A.
Πρέπει να συγχωρέσω; Μερικές ψυχαναλυτικές σκέψεις για τη συγχώρεση
Γιατί διάλεξα να βάλω αυτή τη φωτογραφία; Γιατί για να μπει κανείς στη διαδικασία να αναρωτιέται αν πρέπει να συγχωρέσει ή όχι, πάει συνήθως να πει οτι έχει υπάρξει τραύμα. Έχει υπάρξει απώλεια, στεναχώρια, πόνος, θυμός ακόμα και μίσος. Έχει νιώσει πως αυτός ή κάποιος που αγαπάει έγινε θύμα. Έχει περάσει αρκετό χρόνο σκεπτόμενος το γεγονός και λίγο ή πολύ χρόνο σκεπτόμενος πιθανούς τρόπους εκδίκησης. Το τραυματικό γεγονός τον έχει κάνει να αισθανθεί ντροπή όχι μόνο που "άφησε" να συμβεί κάτι τέτοιο αλλά και ντροπή για την κακία ή άλλα αρνητικά συναισθήματα που βλέπει να έχει μέσα του και δε νόμιζε πως είχε. Όλα αυτά σε συνειδητό ή ασυνείδητο επίπεδο.
Τι είναι όμως η συγχώρεση; Αν με ρωτούσατε πριν λίγο καιρό, θα απαντούσα οτι είναι το να δικαιολογήσεις κάποιον για μία πράξη που θεωρείς άδικη, λάθος ή κακή και να μην σε πειράζει πια πολύ γι' αυτό που έγινε. Ας δούμε όμως τι λέει η ψυχανάλυση. Να σημειώσω οτι οι κλασικοί δεν ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με το θέμα (ίσως από την προσπάθειά τους να φανούν πιο επιστημονικοί αφού με τη συγχώρεση ασχολούνταν κυρίως η θρησκεία). Σύμφωνα με τα ψυχαναλυτικά άρθρα των τελευταίων 15 ετών λοιπόν οι γνώμες διίστανται. Υπάρχει η γνώμη οτι η συγχώρεση είναι το να "επιτρέψεις σε κάποιον να ξαναμπεί στην καρδιά σου" (Karen, 2001). Να ξαναεπενδύσεις δηλαδή ψυχικά στο θύτη, να ξαναέχεις θετικά συναισθήματα προς αυτόν και να υπάρχει η επιθυμία για επαναπροσέγγιση και δημιουργία ενός ψυχολογικού δεσίματος μαζί του. Για άλλους, η θέληση για επανασύνδεση με το αντικείμενο δεν είναι απαραίτητη. Αρκεί το τραυματικό γεγονός να μην σε απασχολεί πια σε συνειδητό επίπεδο, να έχει μειωθεί σημαντικά η συναισθηματική αξία του συμβάντος (δηλαδή να μην σου προκαλεί πια έντονο πόνο), να πάψουν τα αισθήματα μνησικακίας, πικρίας, περιφρόνησης και να σταματήσουν οι φαντασίες με σενάρια εκδίκησης. Οι πρώτοι βέβαια απαντούν οτι άμα δεν δεις αυτόν που σου προκάλεσε το τραύμα ως όχι μόνο κακό αλλά και καλό κι άμα δεν θελήσεις να ξαναέχεις σχέση μαζί του δηλαδή αν δεν μπεις σ'αυτό που η Klein ονομάζει καταθλιπτική φάση, τότε δεν μιλάμε για συγχώρεση. Σ'αυτή την περίπτωση απωθείς δηλαδή καταχωνιάζεις βαθιά μέσα σου και προσπαθείς να μην σκέφτεσαι τον "κακό" άλλο αλλά μαζί μ' αυτόν κρύβεις από το συνειδητό κι ένα κομμάτι του δικού σου εαυτού και των συναισθημάτων που είχες γι' αυτόν. Το τραύμα γίνεται ένα γεγονός που δεν θέλεις ν' αγγίξεις αλλά αυτό δεν σημαίνει οτι δεν υπάρχει και δεν σ' επηρεάζει. Και οι δύο πλευρές πάντως συμφωνούν οτι η συγχώρεση δεν σημαίνει οτι ξέχασες ή οτι δεν αύξησες τις άμυνές σου από φόβο μήπως ξαναβρεθείς σε παρόμοια κατάσταση.
Γιατί είναι σημαντικό ν' ασχοληθούμε με το θέμα της συγχώρεσης; Γιατί καμία σχέση που έχουμε από την παιδική μας ηλικία και ως το τέλος της ζωής μας δεν είναι τέλεια. Σε όλες τις σημαντικές μας σχέσεις (αν δεν είναι σημαντική μπορεί και να μην ασχοληθείς ιδιαίτερα) θα χρειαστεί να συγχωρέσουμε κάτι που θεωρούμε λάθος. Το πόσο λάθος πιστεύουμε πως είναι και το πόσο στενή ψυχολογικά είναι η σχέση θα συμβάλλουν μερικώς στην απόφασή μας ως προς το αν θα συγχωρέσουμε τον θύτη ή όχι και αν θα το κάνουμε με ευκολία ή θα μας βασανίσει για καιρό. Ακόμα και από τη βρεφική ηλικία, όπως μπορούμε να συμπεράνουμε από τη θεωρία της Klein, καλούμαστε να συγχωρέσουμε την μαμά που δεν είναι πάντα εκεί να ικανοποιήσει άμεσα τις ανάγκες μας γιατί άμα δεν την συγχωρέσουμε φοβόμαστε πως θα χάσουμε την αγάπη της.
Υπάρχει όμως πραγματική συγχώρεση; Ούτε σ΄αυτό υπάρχει συμφωνία. Ένα επιχείρημα είναι οτι αφού ένα παρόμοιο συμβάν (και όχι μόνο) σου θυμίζει κατευθείαν το τραυματικό γεγονός και σου ξαναφέρνει τα παλιά συναισθήματα στην επιφάνεια, πως μπορούμε να μιλάμε για πραγματική συγχώρεση; Επίσης, αν το τραύμα προήλθε από "δικό" σου άνθρωπο και είχες έναν άλφα αριθμό θετικών συναισθημάτων προς αυτόν, είναι φυσικό ακριβώς μετά το τραύμα να πάρεις πίσω αυτά τα συναισθήματα/ενέργεια. Όπως καταλαβαίνουμε από τη θεωρία του Freud, ακόμα κι αν αποφασίσεις να επαναπροσεγγίσεις το άτομο, ένα ποσοστό ενέργειας θα έχει αποσυρθεί, θα έχει διοχετευτεί αλλού οπότε θα είναι δύσκολο και δεν ξέρω αν θα είναι εφικτό να επανέρθει το αρχικό "δέσιμο" που είχες μαζί του. Οπότε τον/την έχεις συγχωρέσει πραγματικά αν τα συναισθήματά σου γι' αυτόν/αυτήν έχουν αλλάξει;
Γιατί ορισμένοι άνθρωποι φαίνονται να συγχωρούν πιο εύκολα από άλλους; Σύμφωνα με τη ψυχαναλυτική θεωρία έχει σχέση με την παιδική ηλικία κάποιου. Μια μαμά που καταλαβαίνει και καλύπτει τις ανάγκες του βρέφους όσο περισσότερο γίνεται, θα το βοηθήσει να γίνει ένα ικανοποιημένο άτομο και να συγχωρεί όπως συγχώρεσε και την αρκετά καλή μαμά του. Παρόλο που δεν ήταν εκεί ΚΑΘΕ φορά την ΣΤΙΓΜΗ που το βρέφος είχε ανάγκη, απαντούσε γρήγορα στις ανάγκες του τις περισσότερες φορές. Επιπλέον, όπως συμπληρώνει ο Kohut η γενική προσωπικότητα των γονιών και η ικανότητα τους για ενσυναίσθηση (η ικανότητά τους δηλαδή για συναισθηματική ταύτιση με την ψυχική κατάσταση άλλων ανθρώπων και κατανόηση της συμπεριφοράς και των κινήτρων τους) έχουν μερικές φορές περισσότερη σημασία από το ίδιο το τραύμα στο πώς θα αντιδράσει ένα άτομο κι αν θα καταφέρει να το ξεπεράσει. Έρευνες δείχνουν πως οι γυναίκες έχουν την ικανότητα να συγχωρούν πιο εύκολα και θεωρώ πως άνθρωποι που έχουν γίνει γονείς συνηθίζουν να συγχωρούν περισσότερο από αυτούς που δεν έχουν παιδιά.
Και ας πάμε στο μείζον ερώτημα τώρα. Είναι απαραίτητη η συγχώρεση; Ανάλογα με το πώς την εννοεί κανείς. Αν σημαίνει το να πεις "δεν πειράζει μωρέ, ότι έγινε έγινε" ή να δικαιολογήσεις την πράξη του άλλου, δεν είναι απαραίτητη κατά τη γνώμη μου. Για ορισμένα πράγματα, όπως την παιδική κακοποίηση για παράδειγμα, απλά πειράζει. Όσον αφορά την προσπάθεια για συναισθηματική επαναπροσέγγιση, ούτε κι αυτή είναι απαραίτητη πιστεύω αν δεν αισθάνεται έτοιμος κάποιος. Συμφωνώ όμως οτι ο συναισθηματικός πόνος του τραύματος πρέπει να μειωθεί είτε με τον χρόνο είτε με προσωπική δουλειά έτσι ώστε να ξαναβρεί το άτομο που τραυματίστηκε τη ψυχική του ισορροπία. Η ενασχόληση με το γεγονός ή οι φαντασίες στις οποίες ο άλλος υποφέρει να ελαττωθούν σιγά σιγά. Καίριος πιστεύω πως είναι ο επαναπροσδιορισμός του εαυτού του και της αντίληψης που έχει για τον κόσμο. Η λαβωμένη αυτοπεποίθηση από την αίσθηση οτι έγινε "θύμα" κάποιος πρέπει να αποκατασταθεί. Από την άλλη, είναι σημαντική και η αποδοχή των επιθετικών/αρνητικών συναισθημάτων του και εκδικητικών ιδεών του. Αυτό είναι δύσκολο γιατί δεν συμφωνεί με την εικόνα του εαυτού του ως "καλός" άνθρωπος. Με λίγα λόγια, βοηθάει το να αναγνωρίσει και να αποδεχτεί κάποιος οτι είναι και "καλός" και "κακός" άνθρωπος. Και ο κόσμος δεν είναι ούτε μόνο "καλός", ούτε μόνο "κακός" όπως συχνά τον βλέπει το άτομο μετά το τραύμα. Τώρα, το να δεις και τον θύτη ως καλό ναι μεν θα βοηθούσε να μπει κάποιος στην καταθλιπτική φάση που είπαμε αλλά δε νομίζω οτι είναι απαραίτητο γιατί ας μη ξεχνάμε οτι μερικές φορές ο άλλος μπορεί να μην είναι καλός για σένα. Το να προσπαθήσεις να τον προσεγγίσεις αφού ξέρεις οτι θα σε πληγώσει ξανά, περισσότερο παθολογική/ μαζοχίστικη κίνηση είναι παρά υγιής. Κάποιες φορές επίσης το να συγχωρέσεις αντί να υπερασπιστείς τον εαυτό σου, θεωρείται ένδειξη χαμηλής αυτοπεποίθησης και αυτοσεβασμού.
Με λίγα λόγια, παρόλο που στη ψυχαναλυτικού τύπου θεραπεία η συγχώρεση των γονιών, στο βαθμό και με τον τρόπο που μπορεί κανείς, είναι σημαντική, η ψυχανάλυση δεν αντιλαμβάνεται την συγχώρεση ως μία απλή ή αυτονόητη υπόθεση που είναι κατάλληλη σε όλες τις καταστάσεις ή υποχρέωση όλων των ανθρώπων. Αυτό γιατί δεν έχει ως πεποίθηση πως οι άνθρωποι είναι μόνο καλοί ή ότι οι σχέσεις μεταξύ μας απαρτίζονται μόνο από αγάπη.